22/08/2014

NGHỀ LÀM ĐÈN LỒNG PHỐ HỘI (QUẢNG NAM)

Nếu hình ảnh Hội An với những con phố nhỏ, những ngôi nhà cổ san sát hay những ngôi chùa đậm nét kiến trúc Nhật Bản, Trung Hoa đã từng đem đến cho du khách những ấn tượng bất ngờ, thì trong quá trình phát triển của mình, cư dân Hội An bằng lao động cần cù cũng đã hình thành nên những làng nghề truyền thống rất đáng tự hào như gốm Thanh Hà, mộc Kim Bồng, rau Trà Quế… Trong chừng mươi năm trở lại đây, du khách đến Hội An còn được biết đến nghề làm đèn lồng với những sản phẩm đa dạng và đặc trưng, trở thành dấu ấn độc đáo của đô thị cổ Hội An.

ÔN CỐ TRI TÂN…

Thực ra nghề làm đèn lồng không chỉ mới được biết đến tại Hội An trong thời gian gần đây mà đã có một lịch sử khá dài. Năm 1644, những người Minh Hương trung thành với nhà Minh lánh nạn cuộc chiến tranh nhà Thanh lật đổ nhà Minh đã được chúa Nguyễn Phúc Lan (1635 - 1648) cho định cư tại cảng thị Hội An. Trong hành trang của các lưu dân đến từ Triều Châu, Phúc Kiến, Quảng Đông… đã có những chiếc đèn lồng, được họ treo lên trước cửa nhà cho thỏa niềm hoài vọng cố hương.

Đèn lồng Hội An – Ảnh: nguồn vi-vn.facebook.com

Theo các bậc cao niên sống lâu tại Hội An, “Ông tổ” của nghề làm đèn lồng Hội An có tên là Xã Đường, chuyên làm đầu lân và lồng đèn cho những đêm hội hay các cuộc thi đấu xảo, thi đèn kéo quân… Với việc đô thị cổ Hội An được công nhận di sản thế giới, nghề làm đèn lồng sau thời gian mai một đã có cơ hội hồi sinh và thăng hoa. Tiếp thu kỹ thuật từ những chiếc đèn xưa, người Hội An đã không ngừng cải tiến, mày mò sáng tạo để những chiếc đèn lồng về sau càng đa dạng về mẫu mã và phong phú về chất liệu…

Lung linh những ánh đèn – Ảnh: nguồn old.vtv.vn

Một trong số những người có công làm sống lại chiếc đèn lồng ở Hội An phải kể đến nghệ nhân Huỳnh Văn Ba, người tiên phong phục chế và tạo dáng lại chiếc đèn lồng, hình thành chiếc đèn lồng khung tre bọc vải ngày nay. Tài năng của ông đã sớm được người Nhật để ý đến, và Chính phủ Nhật đã từng mời ông sang Nhật để giới thiệu về cách làm lồng đèn tại Việt Nam.

Đèn lồng Hội An hấp dẫn khách du lịch – Ảnh: nguồn enjoytravelvietnam.com

Đèn lồng Việt Nam được đánh giá là mang những giá trị tạo hình, thẩm mỹ và văn hóa thuần Việt, đã được Chi cục Tiêu chuẩn - Đo lường chất lượng Quảng Nam công bố tiêu chuẩn với 9 kiểu dáng gồm các đèn hình tròn, bát giác, lục giác, hình trái bí, củ tỏi, hình thùng, hình quả đu đủ, hình bánh ú, hình dù… Ngoài ra còn có cả những chiếc đèn kéo quân, hình rồng, hình con cá với đủ sắc màu. Điều thú vị là tại Hội An vẫn tồn tại những chiếc đèn lồng có tuổi đời hơn trăm năm, được chế tác từ gỗ qúy, chạm trỗ cầu kỳ và trên mỗi tấm kính là một tác phẩm hội họa thực sự. Các gia đình sinh sống lâu đời ở đây đã trân trọng chúng như một cách gìn vàng giữ ngọc, và chỉ đưa ra sử dụng vào những đêm lễ hội hoa đăng.

Đa dạng kiểu dáng đèn lồng – Ảnh: Lam Linh (Vnexpress.net)

Theo thống kê, hiện Hội An có 43 hộ cá thể kinh doanh sản xuất đèn lồng với hơn 170 lao động, mỗi năm sản xuất khoảng 150.000 sản phẩm đèn lồng với doanh thu hơn 4 tỷ đồng. Để tạo điều kiện và khuyến khích sự sáng tạo, chế tác sản phẩm thủ công truyền thống này, Chính quyền địa phương đã có cơ chế thoáng, hỗ trợ cho vay ưu đãi, mở các lớp đào tạo nâng cao tay nghề, xúc tiến quảng bá, mở rộng thương hiệu cả trong và ngoài nước…

Đèn lồng Hội An thắp sáng những con đường – Ảnh: nguồn dangcongsan.vn

Ngày 18-12-2008, đèn lồng Hội An đã được Cục Sở hữu trí tuệ Việt Nam cấp chứng nhận “Đăng ký nhãn hiệu hàng hóa tập thể sản phẩm đèn lồng Hội An”, một bước đi quan trọng trong nỗ lực bảo vệ thương hiệu của sản phẩm vốn được xem là hồn của phố cổ.

ĐÈN LỒNG HỘI AN VÀ NHỮNG BIẾN TẤU…

Nhìn chiếc đèn lồng trông đơn sơ nhưng để làm nên chiếc đèn lồng xinh xắn, hoàn hảo là cả một quá trình đòi hỏi sự tỷ mẫn, từ khâu thiết kế hình dáng đến chọn nguyên liệu, màu sắc, tranh vẽ và cả kỹ thuật lắp ghép… Người thợ làm đèn lồng phải có lòng yêu nghề và sự say mê sáng tạo mới có thể gởi cả tâm tình vào công việc, thổi hồn vào từng sản phẩm, biến mỗi chiếc đèn lồng thành một tác phẩm nghệ thuật thực sự.

Đèn lồng phố Hội – Ảnh: Nhật Linh (nguồn maskonline.vn)

Nguyên liệu chính để làm lồng đèn là tre và vải lụa. Tre làm đèn lồng phải là loại tre già còn tươi, người thợ sẽ chẻ ra rồi cưa cắt thành từng khúc theo quy cách của mỗi mẫu đèn. Để bảo đảm độ bền và tránh mối mọt, người thợ còn phải nấu kỹ tre rồi ngâm 10 ngày trong nước muối. Tiếp đến đem tre phơi khô, chẻ rồi vót thành từng nan mỏng tùy theo yêu cầu của mỗi loại đèn. Vải bọc phải là vải xoa hoặc lụa tơ tằm có độ dai để khi căng dán không bị rách. Tùy theo màu sắc của vải mà đèn sẽ có những ánh sáng khác nhau, từ màu đỏ may mắn, màu gấm huyết dụ kiêu sa đến sắc xanh dịu ngọt, màu vàng tươi vui…

Làm khung và bọc vải cho lồng đèn – Ảnh: nguồn disanxanh.vn

Quy trình làm đèn lồng gồm hai công đoạn chính: làm khung tre và bọc vải. Trước tiên nan được gắn vào hai vòng gỗ ở hai đầu để định hình khung và được kết nối bởi những sợi dây dù, tiếp đến người thợ phải chỉnh sửa để có một khung đèn cân xứng. Vải được cắt trước thành nhiều mảnh theo kích thước của đèn, người thợ sẽ bôi keo lên các nan khung rồi dán vải lên khung đèn. Việc căng vải đòi hỏi phải rất khéo léo để căng thẳng góc ở những đoạn cong. Sau khi dán xong vải, người thợ sẽ dùng kéo cắt tỉa những phần dư thừa. Tiếp đến khung đèn sẽ được vẽ hay trang trí trước khi gắn chuôi vào để hoàn thành sản phẩm.

Vẽ và trang trí đèn lồng tại Hội An – Ảnh: nguồn laodong.com.vn

Theo các nghệ nhân đèn lồng, thời gian từ khi vót nan cho đến khi dán xong lồng đèn, cộng với ba công vẽ và trang trí là vừa đủ 4 ngày. Bằng lao động cần cù và tư duy sáng tạo, nhiều nghệ nhân tâm huyết với nghề đã luôn trăn trở, tìm cách làm mới và phong phú hóa sản phẩm, vận dụng nhiều nguyên liệu mới, thân thiện và gần gũi như hạt cườm, mây, sắt, gỗ, vải hoa, vải bóng nhiều màu sắc và một số loại sợi nhân tạo để đan kết và bọc đèn, đã làm cho đèn lồng phố Hội ngày càng đa dạng và bắt mắt hơn.

Một kiểu đèn lồng đầy sáng tạo – Ảnh: nguồn giadinh.net.vn

Đèn lồng Hội An ngày nay không chỉ phô diễn màu sắc, hình dáng, kích cỡ… mà còn biến tấu với nhiều kiểu như thêu ren gắn với các biểu tượng, di tích văn hóa, lịch sử ở địa phương và khu vực, thêu chữ thư pháp… Ngoài những sản phẩm đèn lồng theo cách truyền thống, những nghệ nhân đèn lồng Hội An ngày nay còn nghiên cứu, sáng tạo nên những loại đèn lồng có thể xếp gọn để dễ mang đi xa… Nhiều cơ sở còn thực hiện làm đèn lồng theo mẫu mã và đặt biểu tượng theo nhu cầu của du khách.

TỪ ĐÈN LỒNG HỘI AN ĐẾN “ĐÊM RẰM PHỐ CỔ”

Trong nỗ lực tạo ra một sản phẩm du lịch đặc trưng và độc đáo của riêng mình, xuất phát từ ý tưởng và cũng là ước mong của kiến trúc sư Ba Lan Kazimier Kwiatkowski - người đã dành nhiều công sức và tâm huyết trong việc bảo tồn hai di sản thế giới Mỹ Sơn và Hội An, đô thị cổ Hội An đã tổ chức chương trình “Đêm rằm phố cổ” lần đầu tiên vào năm 1998 với bối cảnh là những năm đầu thế kỷ XX. Trong suốt hơn 15 năm qua, cứ vào đêm 14 âm lịch hàng tháng, phố cổ Hội An lại trở nên huyễn hoặc trong ánh sáng ma mị của những chiếc đèn lồng.

Đêm rằm phố cổ – Ảnh: Lê Trọng Khang (nguồn baoquangnam.com.vn)

Vào những ngày này, các tuyến đường ven sông Hoài thuộc khu phố cổ như Trần Phú, Lê lợi, Bạch Đằng, Nguyễn Thái Học, Nguyễn Thị Minh Khai… đều cấm xe cộ lưu thông từ 16 giờ và đến đúng 18 giờ, các đèn lồng được thắp sáng đồng loạt thay cho ánh điện thường ngày, tạo điều kiện cho cư dân phố Hội phô diễn những tiết tấu đèn lồng… Cũng trong khu vực trình diễn “Đêm rằm phố cổ”, không khí phồn hoa xưa cũ cùng thú vui văn hóa của những ngày hội hè dân gian được người dân phố Hội tái hiện cách sinh động.

Không gian cổ tích với trò chơi bài chòi – Ảnh: nguồn vovworld.vn

Lạc vào không gian cổ tích, du khách có thể tìm gặp từ những quán mì Quảng, cao lầu nóng hổi thơm ngon bên chiếc đèn dầu le lói sáng, các hàng quán bán nước uống ven sông đến những làn điệu hò khoan, bài chòi hay ngâm thơ, đối đáp làm rộn ràng cả một khu vực… Một điều không kém thú vị là hội thả đèn trên sông Hoài - du khách được tự do thả những chiếc đèn hoa làm bằng giấy xuống mặt nước, biến cả một đoạn sông thành những nét chấm phá lung linh xao động giữa màn đêm…

Những nét chấm phá lung linh – Ảnh: nguồn foody.vn

Phải nhận rằng từ chỗ biết khai thác nét văn hóa riêng, "Đêm rằm phố cổ" từ lâu đã trở thành một sản phẩm du lịch độc đáo đủ sức mê hoặc khách du lịch, trong đó khó có thể phủ nhận vai trò chủ đạo của những chiếc đèn lồng. Đèn lồng Hội An từ lâu không chỉ đem lại cho phố cổ một nét riêng độc đáo mà còn là một mặt hàng lưu niệm hấp dẫn đối với khách du lịch. Du khách nước ngoài đến Hội An hầu như ai cũng thích mua vài chiếc đèn lồng mang về làm quà tặng người thân và gia đình.

Hướng dẫn du khách làm đèn lồng – Ảnh: nguồn baoquangnam.com.vn

Hiện hai cơ sở sản xuất đèn lồng HUỲNH VĂN BA (54 Nguyễn Thị Minh Khai, Tp. Hội An - Đt: 0510.910201, 0510.241290 / 0935.360197) và HÀ LINH (72 Trần Nhân Tông, P. Cấm Châu, Tp Hội An - Đt: 0510.923037 / 0905.735019, 0914.162005) có mở cửa đón khách tham quan quy trình sản xuất. Riêng tại cơ sở Hà Linh, du khách có thể tham gia làm lồng đèn cùng với những người thợ và mang về sản phẩm do chính tay mình làm ra như một món quà kỷ niệm. Sự trải nghiệm thú vị này sẽ đem đến nhiều cảm xúc cùng ấn tượng tốt đẹp trong lòng khách du lịch khi họ có cơ hội hiểu hơn về phẩm chất cần cù của con người Việt Nam, về cách thức sản xuất đèn lồng thủ công của cư dân phố Hội…

Vẻ trầm mặc trong một ngõ phố cổ – Ảnh: Seiya (ihay.thanhnien.com.vn)

● ● ●

Từ lâu, những chiếc đèn lồng đã trở nên thân thiết, gắn bó hữu cơ với phố cổ Hội An, đến nỗi thật khó tưởng tượng một phố cổ sẽ như thế nào nếu thiếu sự duyên dáng sinh động của những chiếc đèn lồng… Đèn lồng Hội An không chỉ đi vào đời sống của cư dân phố Hội mà đã trở thành một đặc sản, một động lực kích cầu du lịch, thu hút sự quan tâm của du khách cả trong và ngoài nước.

Khi trao cho Hội An “Giải Vàng - thành phố được yêu thích nhất thế giới năm 2012”, chắc hẵng độc giả của tạp chí du lịch uy tín Wanderlust (Anh) sẽ khó tránh khỏi bị mê hoặc bởi hình ảnh dung dị của những chiếc đèn lồng, với ánh sáng huyền ảo đung đưa trong gió…

Mai Kim Thành (Tổng hợp)